Stefani, właściwie Steffan (Steffani, Steffani de Prague, Stephani) Jan (Johann, Jean) (ok. 1746–1829), kompozytor, dyrygent, skrzypek, pedagog.
Ur. w Pradze, był Czechem; używał nazwiska w wersji zitalianizowanej.
Podstawy wykształcenia muzycznego otrzymał S. u praskich benedyktynów. Prawdopodobnie studiował potem muzykę we Włoszech. Od ok. r. 1766 był muzykiem i kapelmistrzem orkiestry pułku im. Kinskich w Wiedniu, a następnie skrzypkiem w jednej z orkiestr cesarza Józefa II. Dzięki wstawiennictwu Teresy z Kinskich-Poniatowskiej (wdowy po Andrzeju Poniatowskim) nawiązał kontakt z królem polskim Stanisławem Augustem. Na początku r. 1779 opuścił Wiedeń i z innymi muzykami czeskimi udał się do Rzpltej. W styczniu muzycy przebyli Karpaty i z początkiem lutego dotarli do Warszawy. S. został zatrudniony na dworze królewskim jako kapelmistrz i koncertmistrz dziewięcioosobowej kapeli wiedeńskiej. Jego pensja wynosiła początkowo osiem dukatów miesięcznie; król opłacał muzykom m.in. mieszkanie i opał, osobno wynagradzał kopiowanie nut oraz transkrypcje oper i baletów. Kapela wiedeńska stanowiła zalążek powstałej w r. 1781 królewskiej orkiestry teatralnej, w której S. grał w grupie pierwszych skrzypiec do r. 1787, a być może nawet do rozwiązania zespołu w r. 1795. Równocześnie był kapelmistrzem przy katedrze św. Jana Chrzciciela i sporadycznie prowadził też chóry innych warszawskich kościołów. Od poł. l. dziewięćdziesiątych okazjonalnie dyrygował przedstawieniami w Teatrze Narodowym. Zajmował się również zbieraniem melodii ludowych; wg relacji m.in. syna Józefa, odbywał w tym celu częste wycieczki, głównie na Mazowsze. Z l. osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pochodzi znaczna część twórczości kompozytorskiej S-ego. Na zespoły kameralne oraz na fortepian lub klawesyn komponował m.in. polonezy (być może także tych dwadzieścia, zamówionych ok. r. 1783 przez bankiera Piotra Teppera). Nie jest wykluczone, że w r. 1784 wraz z zespołem muzyków towarzyszył królowi w podróży do Grodna i że już wówczas w Różanie, u kanclerza w. lit. Aleksandra Sapiehy, wystawiono (12 II t.r.) L’arbre enchanté (Drzewo zaczarowane) do słów P. L. de Moline’a z muzyką S-ego. W tym czasie powstawały również liczne utwory kameralne S-ego, często na instrumenty dęte, w tym dedykowane gen. artylerii kor. Alojzemu Fryderykowi Brühlowi partity na klarnety, rogi myśliwskie i fagot: Six parties pour 2 clarinettes, 2 cors de chasse et basson op. 1 (Berlin 1786). Na rocznicę koronacji Stanisława Augusta, obchodzoną 25 XI 1791, skomponował S. do słów Józefa Wybickiego kantatę Niechaj wiekom wiek podawa, wykonaną w Warszawie w teatrze w Pomarańczarni.
Największą popularność przyniosły S-emu kompozycje sceniczne pisane dla Teatru Narodowego, wśród nich balety: Miłość każdemu wiekowi właściwa (w układzie F. G. Le Doux, premiera 4 XI 1785), Winnica miłości (choreografia D. Curza, 1789) oraz skompowany wspólnie z Antonim Hartem Armida i Rajnold (1790), a także komedioopera Król w kraju rozkoszy (Franciszka Zabłockiego, wg M. A. Legranda „Le roi de Cocagne”, premiera 3 II 1787). Sławę zyskał S. muzyką do Cudu, czyli Krakowiaków i Górali, sztuki Wojciecha Bogusławskiego, wystawionej po raz pierwszy 1 III 1794 w Teatrze Narodowym i odebranej jako hasło do wybuchu powstania kościuszkowskiego (używany najczęściej tytuł Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale został zapewne użyty po raz pierwszy podczas premiery we Lwowie w r. 1796). W tej komediooperze (określanej też jako śpiewogra, z uwagi na brak recytatywów zastąpionych przez partie mówione) zastosował S. bardzo proste środki kompozytorskie. Arie mają często charakter pieśni, a nawet piosenek, chóry utrzymane są głównie w fakturze homofonicznej, istotną rolę odgrywają ustępy taneczne. Charakter ludowy nadał S. muzyce dzięki wykorzystaniu rytmiki charakterystycznej dla polskich tańców (przede wszystkim krakowiaka, poloneza i wiejskiego mazura) oraz prostej melodyki o niezbyt szerokim zakresie, a także uważanej za typową dla polskiego folkloru tonalności (wprowadził zwroty melodyczne występujące w tzw. kościelnej skali lidyjskiej, charakterystyczne dla muzyki ludowej z regionu Podhala). Nie udało się (poza wyjątkami) ustalić, które z melodii występujących w Krakowiakach i Góralach zaczerpnął S. z folkloru, a które stworzył sam, kierując się ludowymi wzorcami. Melodie ze śpiewogry stały się popularne wśród ludu, stąd w przypadku zbieżności melodycznych między fragmentami Krakowiaków i Górali a pieśniami ludu polskiego, zwłaszcza z Krakowskiego i Mazowsza, trudno stwierdzić, czy S. zaczerpnął je z folkloru (uważa się, że rodowód ludowy ma śpiewka Górala z I aktu Prózno Kasia od nas stroni, napisana na nutę melodii spod Babiej Góry), czy też utwory S-ego wzbogaciły folklor. Na ludowość dzieła wpływa też specyficzne instrumentarium Krakowiaków i odmienne – Górali. Opera cieszyła się wielką popularnością: rozpowszechniane były w drukach i rękopisach wybory jej śpiewów i tańców w opracowaniach na głos z fortepianem, na fortepian i na inne instrumenty, nawiązywali do niej w swych kompozycjach m.in. Józef Elsner, Karol Lipiński, a zwłaszcza Karol Kurpiński w operze „Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale” (tekst Jan Nepomucen Kamiński, 1816); melodie z utworu S-ego zostały wykorzystane w balecie „Wesele krakowskie w Ojcowie” (1823, z muzyką Kurpińskiego, Józefa Damsego i Józefa Stefaniego). Krakowiaków i Górali wystawiono za życia S-ego także w Gnieźnie, Gdańsku, Kielcach, Kijowie, Krakowie, Lwowie, Płocku i Poznaniu.
Na przełomie XVIII i XIX w. mieszkał S. w Warszawie na Starym Mieście przy ul. Krzywe Koło, m.in. w r. 1792 w kamienicy Mariańskich, w r. 1798 w kamienicy tzw. Benońskiej, a w r. 1804 przy ul. Nowomiejskiej. Po rozwiązaniu w r. 1795 dworskiej orkiestry był wspierany z kasy królewskiej; w październiku 1797 otrzymał odprawę (24 dukaty). Wg zachowanych źródeł 17 IV 1796 po raz pierwszy w Teatrze Narodowym wystawiono Drzewo zaczarowane, wg P. L. de Moline’a w przekładzie Franciszka Zabłockiego. Dn. 28 IV t.r. odbyła się premiera kolejnej opery S-ego, Wdzięczni poddani panu, czyli wesele wiejskie do tekstu Jana Drozdowskiego. S. kontynuował współpracę z Bogusławskim i t.r. skomponował do jego tekstu Kantatę śpiewaną na teatrze lwowskim [...] w dzień [...] obchodu instalacji Kajetana [...] Kickiego arcybiskupa lwowskiego (Lw. 1798). Dn. 19 II 1799 została wystawiona we Lwowie opera S-ego do tekstu Leona Pierożyńskiego, grana wcześniej z muzyką Kajetaniego (właśc. Kajetana Majera) Nie każdy śpi, co chrapi. Po otwarciu przez Bogusławskiego Teatru Narodowego w Warszawie t.r. został S. zaangażowany jako pierwszy skrzypek w orkiestrze teatralnej. Zarabiał na życie kopiując nuty oraz zapewne udzielając lekcji gry na skrzypcach; okazjonalnie sprzedawał instrumenty. Przyjaźnił się z muzykami m.in. z Elsnerem, który trzymał do chrztu jego córkę Eleonorę i był świadkiem na ślubie syna Józefa; utrzymywał kontakty z Kurpińskim i (od r. 1812) z Lipińskim. Sporadycznie występował jako dyrygent, czasami kierował chórami i zespołami orkiestrowymi podczas występów w warszawskich kościołach. Komponował muzykę religijną (przede wszystkim chóralną) oraz pieśniarską i instrumentalną, łatwą dla wykonawców, często przeznaczoną do muzykowania domowego. Trzy pieśni na głos z fortepianem do tekstów Franciszka Dionizego Kniaźnina: O, miłości, Krosienka, Do dębów były włączone do zbiorów wydawanych przez Elsnera („Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich”, W. 1803–5). W tym czasie powstały i były inscenizowane w Teatrze Narodowym komedioopery S-ego: Frozyna, czyli Siedem razy jedna (do tekstu J. B. Radeta, tłum. Jakub Adamczewski, premiera 21 II 1806), Rotmistrz Gorecki, czyli Oswobodzenie (do tekstu Wojciecha Pękalskiego, premiera 3 IV 1807), Polka, czyli Oblężenie Trembowli (do tekstu Wybickiego, premiera 22 V t.r.), Stary myśliwy (do tekstu F. M. d’Allarde Leroi, tłum. Pękalski, premiera 31 I 1808), Kochankowie przemienieni (do tekstu autora nieznanego, premiera 11 III t.r.), Papirius, czyli Ciekawość dawnych kobiet (do tekstu N. Gersin, P. A. Vieillard, tłum. Adamczewski, premiera 15 V). Prawdopodobnie pod koniec XVIII w. powstała kantata z tekstem nieznanego autora Wesoło bracia stroskani, a na początku XIX w. pieśń masońska Niech ci nam świadczą, którzy są bogaci, do tekstu nieznanego autora („Muzyka do pieśni wolnomularskich”, Wyd. J. Elsner, W. 1811). Nadal komponował utwory okolicznościowe; wspólnie z Antonim Weinertem, Elsnerem i Kurpińskim napisał kantatę Muzyka do obchodu pogrzebowego [...] po zgonie księcia Józefa Poniatowskiego, wykonaną 8 III 1814 podczas uroczystości żałobnej w warszawskiej siedzibie wolnomularzy. S. wstąpił do założonej w r. 1807 loży «Bracia Zjednoczeni», skupiającej zwolenników Napoleona, a następnie do działającej w l. 1819–21 kapituły szkockiej, loży «Rycerze Gwiazdy» i osiągnął w niej piąty stopień wtajemniczenia. Równocześnie tworzył także opracowania cykli mszalnych, zarówno z tekstem łacińskim jak polskim, m.in. wspólnie z Kurpińskim Mszę do słów Franciszka Wężyka „Rozsądź mię Boże”, wykonaną we wrześniu 1811 w kościele NMP na Nowym Mieście w Warszawie. Po zakończeniu w r. 1818 pracy w orkiestrze Teatru Narodowego powrócił na stanowisko kapelmistrza katedry św. Jana; w dniu patrona świątyni, 24 VI 1823, dyrygował tam uroczystym koncertem, podczas którego wykonano „Mszę” J. Haydna, a w r. 1824 prowadził koncerty także w innych kościołach warszawskich. S. zmarł 23 II 1829 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
Spośród dzieł S-ego największym powodzeniem w pozbawionej niepodległości Polsce cieszyła się uznana za operę narodową śpiewogra Krakowiacy i Górale, wystawiona w wielu miastach, m.in. w Wolnym Mieście Krakowie; jako jedyny jego utwór sceniczny pozostała w repertuarze teatralnym do dziś. Niektóre pieśni S-ego były włączone do śpiewników, m.in. do zbioru „Lutnia polska” Leona Kościałkowskiego (P. 1886 V) i „Wiązanka” Stanisława Ogurkowskiego (P. 1908). Postać S-ego występuje w powieści Józefa Hena „Mój przyjaciel król” (W. 2003).
W małżeństwie zawartym przed r. 1791 z Fryderyką de Monter, miał S. ponoć kilkanaścioro dzieci, z których co najmniej sześcioro dożyło dorosłości, wśród nich muzycy: Kazimierz (1791–1811), Jan (1797–1826), skrzypkowie występujący razem ze S-m w orkiestrze Teatru Narodowego, Józef (zob.) i Eleonora (1802–1831), śpiewaczka operowa.
Od r. 1779 działał w Warszawie, jako fagocista, m.in. w prowadzonej przez S-ego kapeli wiedeńskiej, Johann Steffani (Stefani, Steffan de Prague) (zm. przed 31 V 1794), ojciec Karoliny Stefani (zob.). Stopnia ewentualnego pokrewieństwa między nim a S-m nie udało się dotąd ustalić.
Litogr. Maksymiliana Fajansa z ok. r. 1860, wzorowana na nieznanym portrecie, w B. Jag., reprod. m.in. w: Karasowski M., Jan Stefani, „Ruch Muzycz.” T. 1: 1857 nr 30 po s. 236; Drzeworyt (głowa S-ego) wg rys. Władysława Bakarowicza i Kazimierza Górnickiego w: ciż, Atlas 300 portretów, W. 1860 tabl. 16; – Błaszczyk, Dyrygenci; Chybiński, Słown. muzyków; Enc. Org. (Tepper); Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Grove’s Dictionary, London 2001 XXIV; Nowy Korbut; Papierz S., Muzyka w polskich czasopismach niemuzycznych w latach 1800–1830, Kr. 1962; Słown. Muzyków Pol., II; Słown. Teatru Pol.; Szenic, Powązki, cz. 1; Tomaszewski W., Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, W. 1992; Wąsowska E., Rękopisy muzyczne XIX–XX wieku, W. 2001 III nr 28; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, I 67; Wrocki E., Nekropol muzyczny. Powązki w Warszawie, W. 1925 cz. 1 s. 26, 50; – Berlecka A., Ulice Starego Miasta, w: Szkice staromiejskie, W. 1955 s. 47; Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lw. 1925 I–II; Cieślak L., Cud mniemany... w służbie narodu – ale czy zawsze? Z dziejów powojennej inscenizacji opery Krakowiacy i górale, „Zesz. Nauk. Akad. Muzycz. w Ł.” 1991 nr 22 s. 7–77; Dorabialska H., Polonez przed Chopinem, W. 1938; Hass, Sekta farmazonii warsz.; Jędrychowski Z., Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale: kalendarium przedstawień 1794–1941, „Pam. Teatr.” R. 28: 1979 nr 2 s. 257–300; Karasowski M., Jan Stefani, „Ruch Muzycz.” T. 1: 1857 nr 27 s. 210–14, nr 28 s. 217–19, nr 29 s. 226–9, nr 30 s. 236–9; tenże, Rys historyczny opery polskiej poprzedzony szczegółowym poglądem na dzieje muzyki dramatycznej powszechnej, W. 1859 s. 28–56; Kolberg O., Melodie ludowe w operze Jana Stefaniego Krakowiacy i Górale, „Ruch Muzycz.” T. 2: 1858 nr 46 s. 361–3; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Kultura miejska w Królestwie Polskim, Red. A. M. Drexler, W. 2001 cz. 1; Kwiatkowska M., Życie muzyczne Warszawy w latach 1795–1806, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, Red. Z. Chechlińska, W. 1984 V 9–91; Morawski J., Partity Jana Stefaniego, „Muzyka” T. 27: 1982 nr 3–4 s. 93–9; Nowak-Romanowicz A., Józef Elsner, Kr. 1957; taż, Józef Wybicki autorem tekstu kantaty „Niechaj wiekom wiek podawa”, „Muzyka” T. 26: 1981 nr 3–4 s. 113–14; taż, Klasycyzm 1750–1830, w: Historia muzyki polskiej, Wyd. S. Sutkowski, W. 1995 IV; taż, Utwór na śmierć księcia Józefa Poniatowskiego, „Muzyka” T. 27: 1982 nr 3–4 s. 99–109; Ostaszewska E., XIX-wieczne polonezy ze zbiorów Henrietty Bąkowskiej, „Muzyka” T. 30: 1985 nr 1 s. 71–95; Powroźniak J., Karol Lipiński, W. 1970; Prosnak J., Kultura muzyczna Warszawy XVIII wieku, Kr. 1955; tenże, Środowisko warszawskie w życiu Fryderyka Chopina, „Kwart. Muzycz.” T. 7: 1949 s. 19–20; Przybylski T., Z dziejów nauczania muzyki w Krakowie od średniowiecza do czasów współczesnych, Kr. 1994 s. 166; Pukińska-Szepietowska H., Życie koncertowe Warszawy, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX w., W. 1973 II; Raszewski Z., Bogusławski, W. 1982; Reiss J., Muzyka w Krakowie, w: Kraków w XIX w., Kr. 1932 II 203; Stromenger K., Jan Stefani, „Łódź Teatr.” 1946–7 nr 2–3; Szwankowski E., Teatr Wojciecha Bogusławskiego w latach 1799–1814, w: Materiały do dziejów teatru w Polsce, Red. Z. Raszewski, E. Szwankowski, Wr. 1954 I; Szwedowska J., Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres stanisławowski (1764–1800), Kr. 1984; Wierzbicka K., Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, w: Studia z dziejów teatru w Polsce, Red. T. Sivert, Wr. 1967 V 147; Zakrzewska-Nikiporczyk B., Wydawnictwa Związku Kół Śpiewackich na W. Ks. Poznańskie, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX w., W. 1980 IV; Żórawska-Witkowska A., Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, W. 1995; taż, Związki Stanisława Augusta z muzyką w ostatnich latach jego życia, „Muzyka” T. 29: 1984 nr 3 s. 25–50; – Magier, Estetyka Warszawy; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939, Oprac. A. Tyszko, W. 2001 I; Wierzbicka K., Źródła do historii teatru warszawskiego od roku 1762 do roku 1833, Wr. 1951 cz. 1; – „Gaz. Korespondenta Warsz. i Zagran.” 1804 nr 4 dod. s. 50; „Gaz. Warsz.” 1798 nr 47 dod. s. 754; „Kur. Warsz.” 1829 nr 53; „Ruch Muzycz.” T. 1: 1857 nr 27 s. 210–14, nr 28 s. 217–19, nr 29 s. 226–9; – B. Jag.: rkp. 6828 (mater. W. Krogulskiego); IS PAN: Arch. Mieczysława Rulikowskiego, sygn. 1067/74(3) (Jasiński J. T., Odpisy życiorysów aktorów, mszp.); Paraf. p. wezw. św. Jana w W.: Księga chrztów z l. 1790–8, 1802–9, Księga zmarłych z l. 1780–96.
Barbara Przybyszewska-Jarmińska